Ümit Yenişehirli’nin yeni yazısı: Tarih 29 Ekim 1923, Meclis tutanakları
Cumhuriyetimizin 101’inci kuruluş yıldönümünü kutluyoruz.
Türkiye’nin, Büyük Millet Meclisi Hükümeti tarafından yönetim edilmesine son veren ve ülkenin yönetim biçiminin “Cumhuriyet” olmasını belirleyen görüşmeler, Büyük Millet Meclisi’nin 29 Ekim 1923 Pazartesi günkü oturumunda gerçekleşmişti.
TBMM’nin Tutanakları’nda (tbmm.gov.tr/intranet) 22 sayfayı bulan 29 Ekim 1923 tarihli kayıtlarda, Cumhuriyet’in kabul ve ilanına ait Meclis’teki ayrıntılar yer alıyor.
CHP KURULDUKTAN 10 GÜN SONRA İLAN EDİLDİ
Millî Mücadele’nin tamamlanması, Saltanatın kaldırılması ve Lozan Barış Antlaşması’nın imzalanması ile idare biçiminin Cumhuriyet olmasına ait görüşler sıklıkla gündeme gelmeye başlamıştı.
Bu ortada, 11 Eylül 1923’te İçişleri Bakanlığı’na dilekçe verilerek Cumhuriyet Halk Fırkası kurulmuş – Kuruluş tarih daha sonra 9 Eylül olarak değiştirilecekti – 13 Ekim 1923’te de Ankara Başşehir ilan edilmişti. Bu tarihten on gün sonra ise Meclis’te, başlangıçta sıradan, kapanışında ise tarihi bir oturum gerçekleşmişti.
ÖNCE TARIM, YATILI ÖĞRENCİ FİYATLARINDA İNDİRİM, BAHRİYE BÜTÇESİ GÖRÜŞÜLMÜŞTÜ
Büyük Millet Meclisi’nin 29 Ekim 1923 tarihli oturumu açıldığında, “Sıradaki İşler”de anayasadaki “bazı maddeler”in değişimine ait kurul raporu yer almakla birlikte gündemde farklı bahisler da vardı. Bunlar; seferberliğin sona erdirilmesi, fındık, portakal, limon, mandalina, çay ve dut yetiştirilmesine ait kararların düzenlenmesi, Kangırı (Çankırı) Şabanözü’ndeki bir kürek mahkûmunun hukuk haklarının iadesi, Bahriye bütçesinin hazır edilmesi, memur çocuklarının yatılı okulu fiyatlarına indirim sağlanması ile Tıp Fakültesi mezunlarının istihdamına dair kararların belirlenmesine ilişkindi.
GÖRÜŞMELER “MÜSTACELEN” (ACELE) BAŞLIYOR
Meclis tutanaklarındaki akışa nazaran; oturumda çeşitli işlerin görüşülmesinin akabinde tabiplerle ilgili düzenlemeye geçilmiş fakat kanun teklifinin yalnızca birinci unsuru ele alınmıştı. Bilahare müzakereler kesilmiş, sonrasında ise birdenbire Cumhuriyet’in kurulmasına ait kararları düzenleyen anayasa hususlarının değişikliklerine geçilmişti. Yeniden tutanak kayıtlarına nazaran Başkanlık, bu durumla ilgili rastgele bir açıklamada bulunmamıştı.
Oturum başkanı, Anayasa Komisyonu’ndan gelen işlere geçtiğini belirterek, “Efendim! Kanunu Temeli Encümeni (Komisyonu), Teşkilâtı Esasiye Kanununun (Anayasa) kimi mevaddını (maddelerini) müstacelen ve derakap (acele, çabucak ardından) müzakeresini teklif ediyor.” kelamlarıyla durumu oya sunmuştu. Kabulün akabinde da komitenin mazbatası okunmuştu.
“CUMHURİYET SÖZÜNÜ KULLANMAK MÜNASİPTİR”
Büyük Millet Meclisi Divan Kâtibi tarafından okunan mazbatada şu tabirlere yer verilmişti: “Hâkimiyeti ulusala temeli, sureti katiyede kabul edilmiştir. Hâkimiyetin bilâkaydüşart millete aidiyeti zati ‘Cumhuriyet’ demek olduğundan, bu sözün istimali (kullanımı) ve Türkiye Devletinin formu Hükümeti Cumhurî olması hakkında Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun maddei mahsusasının bir fıkra ile tavzih edilmesi (açıklığa kavuşturulması) münasip görülmüştür.
Bir Cumhuriyet tesis kılındıktan sonra, bu Cumhuriyetin mümessili (temsilcisi) olan bir riyaset (başkan) makamının da ihdası (oluşturulması) natüreldir. Bundan diğer, Hükümeti teşkil edecek olan Başvekilin Reisicumhur tarafından tâyini mecburidir. Binaenaleyh Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun buna ilişkin bir, üç, sekiz ve dokuzuncu unsurlarının tadil ve tavzih ile ‘Devletimizin dininin, din-i İslâm’ ve ‘Lisanının Türkçe’ olduğuna dair bir maddei mahsusa tedvin (düzenleme) edilmiştir. Teklifimizin müzakeresini istirham ederiz.”
“DÖRT YILDIR ZATİ CUMHURİYETİZ FAKAT BUNU AÇIKLAMADIK”
Anayasa Komisyonu’nun teklifindeki birinci imza, lider sıfatıyla Cumhuriyet gazetesinin kurucusu Cumhuriyet Halk Fırkası İzmir Mebusu Yunus Nadi’ye aitti. Raporun Nadi tarafından okunmasının akabinde görüşmelere geçilmişti. Değişiklikle ilgili kelam alan Konya Mebusu Eyüp Sabri Bey (1951-1960 Diyanet İşleri Başkanı) öncelikle komisyona teşekkür ederek, düzenlemenin ehemmiyetini lisana getirmişti: “Arkadaşlar, bizim Hükümetimiz bugün Cumhuriyet olmuyor. Teşekkül ettiği günden beri Cumhuriyet olmuştur. Fakat kimi ihtiras ocaklarını alevlendirmemek için unvanını açıkça verememiştir. Bugün artık büsbütün gerçek unvanını alacak devre girilmiştir. Bu kanun, bizim esasen mevcut olan Hükümetimize bir kisve veriyor, o da ‘Cumhuriyet’ sözüdür. Binaenaleyh bu kanunun kabulünü müteakip Reisicumhur intihabını (seçimini) ve bunu da müteakip yüz bir pare top atılmasını teklif ediyorum. (Yaşa, bravo hoca sesleri)”
“YAŞASIN CUMHURİYET SESLERİ”
Komisyon liderinin konuşmasının akabinde, yalnızca üç milletvekili, Vasıl Bey, Eyüp Sabri Bey ve Rasih Efendi kelam almış, teklif lehindeki görüşlerini lisana getirmişlerdi. Daha sonra oturum başkanı, teklifin genelinin yeterince müzakere edildiğini belirterek, unsurların görüşülmesine geçmişti. Birinci unsur, üzerinde rastgele bir görüşme olmadan kabul edilmişti. Bu anlar, tutanaklara şöyle yansımıştı:
“Madde 1. — Hâkimiyet, bilâkaydüşart Milletindir. Yönetim yöntemi, halkın mukadderatı şahsen ve bilfiil yönetim etmesi aslına müstenittir. Türkiye Devletinin formu, Hükümeti Cumhuriyettir.
Reis — Unsur hakkında kelam isteyen var mı? (Hayır sesleri) Kelam isteyen yok. Maddeyi motamot kabul buyuranlar lütfen el kaldırsın. Kabul edilmiştir. (Sürekli alkışlar) (Yaşasın Cumhuriyet sesleri)”
Teklifin geri kalan hususları üzerinde ise Mehmed Emin Bey, Pir Saffet Efendi, Emin Bey, Süleyman Sırrı Bey ve Celal Nuri Bey türlü cephelerden, olumlu içerikle konuşmuştu.
CUMHURBAŞKANLIĞI SEÇİMİ
Anayasa değişikliklerine ait tekliflerin kabulünün akabinde ise oturumun “Seçimler” kısmına geçilerek, verilen bir önerge ile derhal Cumhurbaşkanı seçiminin yapılması istenmişti. Tutanaklarda, bu teklifin kabul edilmesini müteakiben oturum liderinin, “Efendim! Yoklama suretiyle ve reyi hafi (gizli oy) ile Reisicumhur intihabı (seçimi) yapacağız.” sözleri yer almıştı. Toplam 333 milletvekilinden 158’inin katıldığı oturumdaki seçim, tutanaklara şu formda yansımıştı:
“Reis – Türkiye Cumhuriyet için yapılan intihapta reye iştirak eden âza adedi 158’dir. Yüz elli sekiz âza müttefikan Ankara Mebusu Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerini Cumhuriyet Riyasetine intihab etmişlerdir. (Sürekli alkışlar ve yaşasın sadaları)”
“DUA EDİLSİN” SESLERİ