İtfaiyeciliğimizin tarih yolculuğu

Ümit Yenişehirli

Tam 78 canımıza mâl olan Bolu Kartalkaya’daki yangın faciası yüreğimizi yaktı.

Şimdi, baştan sona ihmallerle dolu bir sürecin sebep olduğu anlaşılan felaketin sorumluları bulunmaya çalışılıyor.

YANGIN, TARİHİN HER DÖNEMİNDE VAR OLDU

Herhangi bir yangının çıkışına mani olabilmek neredeyse imkânsız lakin çabucak ve sonrasındaki tesirlerini, kayıplarını akılcı, titiz, aktif tedbirlerle en az indirmek birçok vakit mümkün aslında.

Tarih ise bu mümkünatın sağlanamadığı çok sayıda ve büyük kayıplara yol açmış yangın olaylarıyla dolu.

İnsanoğlu, ahşaptan yapıları birinci kullanmaya başladığından itibaren, yangın hayatın bir modülü olmuştu. İnsanların denetimi altındayken çok kıymetli bir fonksiyonu olan ateş, kontrolden çıktıktan sonra ise süratle bir afete dönüşebilmekteydi.

Tarihi kaynaklarda yer alan yangınların büyük bir kısmında ise can kaybıyla ilgili sağlıklı kayıtlar tutulamamıştı.

Gene de birçoğu savaşlarla eş vakitli olan bu yangınlardan Kudüs Tapınağı’nın yıkımı (MÖ 587), İskender’in Persepolis’i (İran Şiraz) ele geçirip yakması (MÖ 330), Neron’a mal edilen Roma yangını (64), İstanbul’un yakıp yıkılması (406) Londra yangını (1135), Kırım Hanı Devlet Giray’ın Moskova’yı yakması (1571), Büyük İstanbul yangını (1660), Boston yangını (1787), New York yangını (1835), Japonya Hakodate yangını (1879), Büyük İzmir Yangını (1922) üzere afetlerde binlerce can kaybı yaşanmıştı.

TULUMBANIN İCADI TAHRİBATI AZALTTI

Dünya tarihinde yangınlar, çok uzun asırlar boyunca teknolojik yetersizliklerden ötürü yalnızca kova, fıçı ve gibisi gereçlerle, yaklaşılabildiği kadarıyla ateşin üzerine su dökmekle, mümkün olduğunda da üzerine toprak ya da kum atmakla söndürülmeye çalışılmıştı.

Dünyanın dört bir yanında insanlık, bu bahiste o kadar çaresizdi ki, yangınların çok büyük bir kısmı lakin “kendi kendine sönünceye kadar” beklenip, bitmekteydi.

Yunan matematikçi Arşimet’in pompa çalışmaları yaptığı bilinmekle bir arada, çok uzun bir mühlet bu aygıt pratiğe geçirilememişti.

Yangınlara tulumbayla müdahale edilebilmesi ise fakat 16 ve 17’nci yüzyıllarda Avrupa’nın çeşitli kentlerinde görülmeye başlanmıştı.

OSMANLI’NIN ÇATILARA KOYDUĞU FIÇILAR

Tulumbanın çabucak gelmediği Osmanlılarda ise binalardaki fıçılar, çok uzun mühlet en aktif yangınla çaba aparatıydı.

İstanbul başta olmak üzere kentlerde Kadılar, Subaşılara verdikleri talimatla, meskenlerin merdivenlerine kovalar, çatılara da fıçılar konulmasını mecbur tutmaktaydı.

Bu fıçıların çıkartılacağı konutun dışındaki merdivenlerin ateşe güçlü olması sağlanmaya çalışılırdı.

“Yasakçılar” ismi verilen resmi vazifeliler, mesken konut dolaşıp, merdivenler ile çatılardaki fıçılar ve konut içindeki kovaları belirli aralıklarla denetim ederlerdi. Yangınlar; Yeniçeri kolluklarındaki neferler, latifeler, baltacılar ve istekli halk tarafından söndürülmekteydi.

“GERÇEK DAVUD” AĞA’NIN TULUMBASI

Osmanlı mülküne tulumbayı birinci getiren, daha doğrusu İstanbul’da imal eden kişi ise David isimli bir Fransız mühendisti.

Hakkında fazla bir bilgi bulunmayan David, 1715 yılında ailesiyle İstanbul’a gelerek Galata’ya yerleşmişti.

Fransız David, birebir tarihte bir Hıristiyan olmasına karşın Osmanlı Donanması saflarında Venedik savaşına katılmış, buradaki başarılı top atışlarıyla göz doldurmuştu. Bu savaş David için bir dönüm noktası olacak ve İstanbul’a döndüğünde ihtida ederek ailesiyle birlikte İslam’la şereflenecekti.

“Gerçek Davud” ismini alan Davud Ağa, Temmuz 1718’deki Tüfenghane ve Tophane yangınlarına kendi imal ettiği tulumbayla müdahale etmiş, bu yeni aygıtın söndürmedeki başarısı üzerine de Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa tarafından Tulumbacı Ocağı’nı kurmakla görevlendirilmişti.

Vefatına kadar (1733) Tulumbacıbaşılık yapan Davud Ağa’nın grubuyla ürettiği tulumbalar İstanbul yangınlarının söndürülmesine çok büyük katkı sağlamış, ülkenin öteki kentlerinde de tıpkı metot yavaş yavaş uygulanmaya başlamıştı.

BEYOĞLU VE FINDIKLI YANGINLARI MİLAT OLDU

Tulumbaların kullanılmaya başlamasının olumlu tesirlerine karşın, İstanbul’un giderek artan nüfusuna bağlı olarak çoğalan ve neredeyse tamamı ahşap konut ve dükkânlar, kentin yangın riskini her geçen gün daha da artırmaktaydı.

O periyotlarda yangının büyüklüğüne nazaran söndürme çalışmalarının bir kesimi da alevler yayılmasın diye yanan konutun iki tarafındaki meskenlerin yıkılmasıydı. Bu ise maddi hasarları daha da arttırıyordu. Sorun öylesine büyüktü ki, Osmanlı Devleti’nde yeni yeni görülen sigorta şirketleri, yangınlar için poliçeyi hazırlamayı reddediyordu.

1870 yılında, Beyoğlu Kurtuluş’ta başlayıp Fındıklı Kabataş’a kadar yayılan bir yangın ise yeni sistemin kurulması için bir milat olacaktı. Bütün gayretlere karşın denetim altına alınamayan yangının tahribatının büyüklüğü üzerine, devranın padişahı Abdülaziz, Avrupa kentlerine uzmanlar göndermiş, yapılan incelemelerde de en gelişmiş itfaiye sisteminin Macaristan’da olduğu belirlenmişti.

Ardından, Londra itfaiyesinde çalışmış, peşi sıra da Budapeşte itfaiyesini kurmuş olan denizci, gemi kaptanı Kont Odön Szeçseny 1874 yılında İstanbul’a davet edilerek Askerî İtfaiye Teşkilatı’nı kurmakla görevlendirilmişti.

Süreçte “paşa” yapılıp “Şefkât Nişanı” da alan Kont Seçini, taşıtlar, arasözler ve teçhizat bakımından çok kıymetli yeniliklere imza atmıştı. Seçini Paşa, konut ve işyerlerinin yangına karşı daha korunaklı olmasını sağlayacak mevzuat değişikliklerinde de tesirli olmuştu.

Paşa, deniz itfaiyesi kurmak, sokaklara itfaiye donanımı vanalar koymak üzere yenilikleri getiren isimdi. Seçini, 1922 yılındaki vefatına kadar İstanbul İtfaiye Teşkilatı’nın yöneticisi olarak misyon yapmıştı.

DARBECİLER İTFAİYECİLERİN KILIK KIYAFETİYLE UĞRAŞMIŞ

Cumhuriyet devrinde, ülke çapında belediyelerin uhdesinde sistemli bir teşkilat olarak yaygınlaştırılmaya çalışılan itfaiyeler, 1960’ların başından itibaren ise ilgisizliğe mahkûm edilmişti.

Sadece yeni araç alındığında itfaiyelerin modernleşeceği kanısı yaygınlaşmış, çalışana ise yatırım yapılmamıştı. 27 Mayıs 1960 darbesi sonrası belediye başkanlıklarına getirilen darbeci subaylarca itfaiye erlerine harici kıyafetler verilmemiş, Osmanlı’dan beri kutlanan itfaiye haftaları merasimleri iptal edilmişti.

12 Eylül 1980 darbesini yapan takımların “en değerli icraatı” ise askeriyeninkilere benzediği için itfaiyecilerin üniformalarını değiştirmek olmuştu.

Süreçte, itfaiyeciliğin meslek olarak tanımlanmasına ait kimi yasal düzenleme teşebbüsleri TBMM’den geçirilememiş, itfaiye vazifelileri devlet içerisinde “yardımcı hizmetler” sınıfına dahil edilmişti.

Darbe sonrası periyotları müteakiben vazifeye gelen politikler ise belediye başkanlıklarında, göreve alımları parti teşkilatlarının talepleri doğrultusunda işletmişlerdi. Böylelikle itfaiyelerde uzmanlaşma sağlanamamıştı.

İKİ AYAKLI TEDBİR SİSTEMİ

Uzmanlar, binalardaki yangın güvenliğinin, mimarlar ve mühendislerin ortak disiplin anlayışıyla iki ana çizgi üzerindeki çeşitli güvenlik önlemlerinin alınmasıyla sağlanabildiğini lisana getirmekte.

Buna nazaran; binanın mimari projesinin tasarım evresine entegre edilen ve binanın ömür mühleti boyunca bulunan güvenlik tedbirleri ile yangın anında makul sistemlere bağlı olarak fonksiyon gören önlemler, yangınların çıkmasını engelleme, çıktığında ise en az ziyanla atlatılmasını sağlamayı amaçlamakta.

Ulusal ve milletlerarası yönetmelikler de bu iki çizginin karma kombinasyonunu merkeze alan bir biçimde düzenlenmekte.

-Dr. İbrahim Çavuşoğlu, Hale Işık, “Bir Kamu Binasının Binaların Yangından Korunması Yönetmeliği Çerçevesinde İncelemesi”, Gümüşhane Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, Haziran 2024

– “İki Vatanlı Bir Reformcu: Kont Szechenyi”, Macar İtfaiyeciler Federasyonu, Budapeşte 2020

– Hanifi Kaya, “Türkiye’de Yangınlar (1923-1960)”, Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Haziran 2018